Yönetici Fonksiyon
Çalışan bellek, dikkat, esnek düşünme, öz denetimi içeren ve bir aktiviteyi yapmak için kullanılan önemli bilişsel beceriler kümesidir. Yönetici işlevler, kişinin kendi istemli düşünce ve davranışlarını kontrol etmesi amacıyla kullandığı temel bilişsel becerilerin tümünü kapsayan bir kavramdır. Bu becerileri günlük hayatımızı yönetmek, öğrenmek, çalışmak, organize etmek, hedefler belirlemek, plan yapmak, düşünceler arası geçiş yapmak için her gün kullanırız. Kısacası yönetici işlevler kavramını bilişsel işlevler üzerinde bir üst denetim merkezi ve bilişsel işlevleri yöneten ve kontrol eden bir sistem olarak ele alabiliriz.
Yönetici Fonksiyon Gelişimi
Sosyal, duygusal ve bilişsel gelişim, günlük ve akademik öğrenme için çok önemlidir. Erken çocukluk döneminde yönetici işlevlerin temel boyutları gelişmekte ve ileriki yaşlardaki daha karmaşık yönetici işlevler süreçlerinin temelini oluşturmaktadır. Araştırmalar erken dönemdeki yönetici işlevler becerisini, özellikle ileriki matematik ve okuma becerisi açısından önemli bulmaktadır.
Yönetici fonksiyonla ilgili sorunlar, odaklanma, dikkati sürdürme, talimatları takip etme, sıra bekleme, başkalarının düşüncelerini göz önüne alma, öncelik belirleme, aktiviteyi sürdürme gibi bilişsel becerilerde problemler yaşanmasına neden olmaktadır.
Yönetici fonksiyonlar, duygu düzenleme becerisinden duygusal yemeye kadar farklı davranışlarla ilişkili bulunmuştur. Otizmli veya dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda yönetici fonksiyon sorunları da beraberinde görülmektedir. Türkiye’de erken çocukluk döneminde yönetici fonksiyonlar ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde; yönetici işlevler ile problem çözme, planlama, sosyal beceri ve sosyal yeterlilik ve dil gibi alanlar arasında ilişkiler bulunduğu görülmüştür (Taşkın-Gökçe ve Kandır, 2019).
Yönetici fonksiyon becerileri geliştirilebilir. Bu sebeple değerlendirmek ve erken müdahalelerde bulunmak son derece önemlidir.
Dünya Sağlık Örgütü (2007) ve Ergoterapi uygulama çerçeve alanı ve süreci(Amerikan Ergoterapi Derneği, 2014), Yürütücü İşlevleri tüm yaşam alanlarındaki karmaşık amaca yönelik davranışlarla yakından bağlantılı yüksek seviyeli bilişsel işlevler olarak tanımlamaktadır.
Yönetici Fonksiyon Sorunları Olan Bir Çocuğun Hayatında Bir Gün
Yönetici fonksiyon sorunları olan altıncı sınıf öğrencisi Sirius ile tanışın. Bu sorunların olması onun akıllı olmadığı anlamına gelmez.
07.00
Sirius, bir şeyi unuttuğunu biliyor. İşte hatırladı, bugün ki oyun için ayakkabıları. Onları almak için eve koşuyor. Otobüse doğru koşarken bu seferde sırt çantasını evde bırakıyor. Annesinin hazırladığı listeyi hızlıca gözden geçiriyor ve çantasının olmadığını fark ediyor. Ne yazık ki servis kalkmak üzere..
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Organizasyon , çalışma belleğini kullanma
11.00
Sirius’un öğretmeni, “Dün verdiğim okuma ödevi ile ilgili ilk soruya kim cevap vermek ister?” diye soruyor. Sirius, çağrılmayacağını umarak kıvranıyor. Çünkü ödevi not almadı ve eve gittiğinde unutmuştu. Sorulara nasıl cevap vereceğine dair hiçbir fikri yok.
Yürütme işlevi ile ilgili zorluklar: Organizasyon, odaklanma, bellek
13.00
Sirius, izlediği video hakkında çok yüksek sesle ve çok fazla kelimeyle konuşmayı sürdürüyor. Arkadaşlarının sözünü kestiğini ve sinirlendiklerini fark etmiyor.
Yürütme işlevi ile ilgili zorluklar: Ne yaptığını takip etmek, kendi kendini kontrol etmek
15.00
Futbolda Sirius, topu almaya o kadar odaklanmış ki, topu aldığında hangi yöne koşması gerektiğini aklında tutmuyor. Çabucak en yakın kaleye yöneliyor ve nihayetinde topu kendi takımının kalesine atıyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Odağı değiştirme, esnek düşünme
18.00
Sirius, annesi ona televizyonu kapatıp yemek masasını kurmasını üçüncü kez söylediğinde masayı kuruyor. Bittiğini düşündüğünde, küçük kız kardeşi bardakları koymayı unuttuğunu söylüyor. Kız kardeşine öfkelenen ve televizyon programını kaçıran Sirius, çok sinirleniyor ve bağırarak odasına gidiyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Öfke yönetimi, duyguları kontrol altında tutma, göreve başlama
20.00
Sirius, annesi tarafından çok fazla dürtükledikten sonra ödevini yapmak için oturuyor. Ama nereden başlayacağını bilmiyor. Kitap raporunu veya yarına yapılması gereken matematik problemlerini yapmak yerine, önümüzdeki hafta yapılacak bilim raporu için internette gezinirken bir video oyunu oynamak için ara veriyor. Oyun bittiğinde saat çok geç..
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Öncelikleri belirlemek, görevleri başlatmak, zaman yönetimi
22.00
Sirius sonunda kitap raporuna başlıyor. Fakat zihni bir düşünceden diğerine atlamaya devam ediyor. Ne yazacağını bilemiyor ve uyumadan önce kağıda sadece bir cümle yazıyor. Hiçbir şey yapmamış olmasına rağmen kalanını okula giderken serviste yapabileceğini düşünüyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Dikkat etme , görevde kalma, organizasyon
24.00
Yatma zamanı çoktan geçti. Sirius yorgun. Uyumaya çalışıyor ama beynini kapatamıyor. Kitap raporuyla öğretmeni hayal kırıklığına uğrattığı ve yanlış kaleye topu atıp takım arkadaşları tarafından alay edildiği için endişelenmeye devam ediyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Kaygı, duyguları kontrol altında tutma, self regülasyon
Ergoterapi Müdahalesi
Bazı çocukların yönetici fonksiyon becerilerini öğrenmek için diğerlerinden daha fazla modellemeye ve yardıma ihtiyacı vardır. Ergoterapistler, bu becerilerin gelişimsel süreçle birlikte kazanılması için terapilerde bilişsel yaklaşımlarda kullanır.
Ergoterapistin çocuğunuzla çalışabileceği beceri alanları şunları içerir:
Öz-denetim: Odaklanma, dikkat, uyaranları filtreleme, dürtüleri kontrol etme, baş etme ve sakinleşme becerileri
Problem çözme: Hedef belirleme, plan yapma ve olası senaryoları göz önünde bulundurma, adımları sıralama ve yönergeleri takip etme, organizasyon, hataları tanıma ve düzeltme, öz performansı değerlendirme, bir hedefe ulaşma
Çoklu görev: Birden fazla görevde öncelik verme, hatırlama ve bunlarla çalışma
Esnek düşünme: Yaklaşımı bir göreve dönüştürmek, yeni fikirleri veya stratejileri değerlendirmek, seçimler ve kararlar vermek, sosyal etkileşimi sürdürmek
Elbette her çocuğun farklı olduğu ve yaşadığı problemlerin farklı olabileceği unutulmamalıdır. Ergoterapistler çocuğun zorluk yaşadığı beceri alanlarını belirleme, ilgili stratejileri kullanarak bu becerileri geliştirme ve doğal öğrenme fırsatlarını ortaya çıkarma üzerine çalışmaktadır.