Erg. İrem Aleyna Keleş
- Ergoterapi Duyu Bütünleme Beslenme Terapisi Disleksi Bebek Değerlendirme

Yaygın Gelişimsel Bozukluk Çeşitleri

Yaygın gelişimsel bozukluk,  davranış sorunları, yineleyici, sınırlı ilgi ve davranışları kapsamaktadır.

Yaygın Gelişimsel Bozukluk Türleri

• Otizm
• Asperger Senromu
• Çocukluk Disintegratif Bozukluk
• Rett Sendromu
• Başka Türlü Adlandırılamayan Bozukluk (Atipik Otizm)

 Ortak Özellikleri

• Sosyal etkileşimde bozulma
• Dil gelişimi veya iletişimde bozulma
• Sınırlı ilgi alanı ve davranışların olması

Otizm Spektrum Bozukluğu

Otizm Spektrum Bozukluğu; genellikle ilk 3 yaşta başlayan ve hayat boyu devam eden, kişinin etrafıyla sözel ve sözel olmayan şekilde uygun ilişki kuramaması şeklinde ifade edebileceğimiz gelişimsel bir bozukluktur.

Otizm Spektrum Bozukluğu Belirtileri:

• Göz teması yoktur ya da kısıtlıdır.
• İsmini söylediğinizde tepki vermez.
• İşitmesi normaldir fakat söyleneni işitmiyor gibi davranır.
• Günlük yaşamındaki değişikliklere aşırı tepki verir.
• Parmağıyla istediği şeyi göstermez.
• Oyuncaklarla diğer çocuklar gibi oynamaz. Arabalarla oyun kurmak yerine dizer veya tekerleklerini döndürüp izler.
• Akranlarının oynadığı oyunlara ilgi göstermez.
• Bazı sözleri tekrar tekrar ve ilişkisiz ortamlarda söyler.
• Aşırı hareketli ya da hareketsiz olur.
• Bazı objelere aşırı bağlanır.
• Konuşmayı iletişim aracı olarak kullanmaz.
• Bazı hareketleri sürekli tekrarlar.
• Göz teması kurmaz.

Asperger Sendromu

Asperger Sendromu’nda, tipik olarak otizmli bireylerde görülen sosyal ilişki ve iletişim sorunlarının yanı sıra sınırlı ilgi alanı görülür. Çok sınırlı konularda ve dar çerçeveli alanlarda derin bilgilere sahiplerdir, bu nedenle bu çocuklara “küçük profesör” yakıştırması yapılır.

Otizmden farklı olarak zamanında konuşmaya başlarlar; aşırı bilgiçlik ve el becerilerinde özel sorunlar vardır. Bu çocuklar normal veya üstün zekâya sahiptirler. Mekanik oyuncaklara çok düşkündürler ve ilgi alanı sınırlı olan insanlarla daha iyi yakınlık kurarlar. Amaçsızca birtakım nesneleri toplayabilirler, öz bakım sorunları yoktur. Erişkinlikte ise kurallara sıkıca bağlı, soğuk ve mesafeli insanlar olarak tanınırlar. Bu bireylerin sosyal hayatında, genelde bir tane çok yakın arkadaşları vardır ve bu kişinin de sıklıkla dar, kısıtlı ilgi alanı vardır. Duygusal hayatında hep akılcı ve heyecansız yorumlamalara sahiptir, davranış, jest, mimik ve vücut dilini kullanmada sorunları vardır.

Asperger Sendromu’nun klinik özelliklerine baktığımızda; normal dil gelişimi, normal zekâ ve hatta bazen üstün zekâya sahip olma, beceriksizlik, bilgiç, ders veriyormuş gibi konuşma tarzı, antisosyal şiddet içeren davranışlar görülmektedir.

Görülme sıklığı 1000’de 1’dir.

Erkeklerde 2-4 kat daha fazladır. Tanı genelde 5 yaş civarında konur.

Çocukluk Dönemi Dezintegratif Bozukluğu

Heller hastalığı olarak da bilinir. Bu çocuklarda doğumdan itibaren en az iki yıl tamamen normal gelişim kaydedilir. Belirtiler sıklıkla 3-4 yaş arası görülmeye başlar. Bu tanı için belirtilerin 10 yaştan önce gelişmiş olması gerekir.

Otizmden en önemli farkı; dil, sosyal etkileşim ve diğer alanlarda normal geçen en az 2-3 yıllık bir sürenin olmasıdır. Otizmden daha az rastlanan bir bozukluktur.

10 yaşına gelmeden aşağıdaki alanlarda gerilemeler görülür:

• Dil gelişimi, sosyal etkileşim
• Sosyal beceri ve uyum becerileri
• Çiş ve kaka kontrolü
• Oyun
• Motor beceriler

Rett Sendromu

Rett sendromu X kromozomu üzerindeki MECP2 genindeki mutasyonlar sonucu ortaya çıkan ve özellikle kızlarda görülen genetik nöro-gelişimsel bir hastalıktır.

Çocuklar, en az 5 ay normal veya normale yakın bir gelişim gösterirler. Bu süreden sonra çocuk, geçici durgunluk veya gerileme sürecine girer.

İnce ve kaba motor becerilerde kayıplar; sosyal etkileşim, iletişim ve dil alanlarında bozulmalar; otonomik disfonksiyon; özellikle orta hatta stereotipik el hareketleri ve baş gelişiminde gözle görünen yavaşlama vardır.

Hastalar çoğunlukla 12-18 aydan sonra konuşma yetisini ve amaçlı el hareketlerini kaybeder, stereotipik el hareketleri, duruş anormallikleri ve epileptik nöbetler ortaya çıkmaya başlar.

Rett sendromunun klinik gidişin dört evresi.

1. Evre: Erken başlangıçlı durgunluk dönemi (6-18 ay)

Bebeğin iletişim davranışında ani değişiklikler ve çevreye olan ilgisinde azalma ile karakterizedir. Postural gelişim devam etmektedir, ancak yavaşlar ve geri kalır.

2. Evre: Hızlı gelişimsel gerileme dönemi (1-4 yaş)

Genellikle ani gelişen ateş ve apati gibi bazı bulguların ardından, kişilik değişiklikleri, gece ağlamaları, nedensiz ateşler, insanlara ve objelere ilgi azlığı izlenen ikinci evredir. Basmakalıp el hareketleri, hipersalivasyon, hiperventilasyon ve baş çevresi persentilinde düşüş vardır.

3. Evre (Okul öncesi-Yetişkinlik)

Çocuk yürüme yetisini kazandıysa bunu sürdürebilir, hatta bazıları kazanmadıysa da yürümeyi öğrenebilir. Ancak amaçlı el hareketlerinin kaybı ve el bükme, el yıkama, el çırpma ve eli hafifçe bir yere vurma şeklinde el stereotipileri belirginleşir. Solunum düzensizliği, periferik vazomotor bozukluklar, uyku düzensizlikleri, diş gıcırdatma, ağlama atakları, gece gülmeleri yoğun göz teması ve gözünü dikme davranışı ortaya çıkar.

4. Evre (5-25+)

Mobilitenin azalması ile karakterize olan ve genellikle on yaşından sonra başlayan dördüncü evre ise geç motor kötüleşme dönemidir. Anlama yetisinde, iletişimde veya el becerilerinde herhangi bir azalma olmazken motor kapasite azalır, ayrıca stereotipik el hareketlerinde de azalma olur.

En ileri evrede dahi göz teması ve göz dikme davranışı korunur.

Duyu Bütünleme Bozuklukları

Duyu Bütünleme Bozuklukları

Duyu bütünleme bozukluğunda, duyuların doğru işlenmediği veya entegre olamadığı durumlarda eğlence, verimlilik, oyun, sosyal beceri, günlük yaşam aktiviteleri, akademik başarı gibi bir veya daha fazla yaşam alanında performans zorlukları görülür ve gündelik faaliyetleri yerine getirme yeteneğimiz azalır.

Beynin duyusal bilgiyi normalden daha az ya da daha çok aldığı durumlarda, bu bilgiye cevap verme zorluğu şeklinde bir duyu bütünleme bozukluğu ortaya çıkmaktadır.

Duyu Bütünleme Aşırı Duyarlı Olan Kişiler (Hipersensitive)

• Farklı dokulardan hoşlanmaz. Örneğin çim, kum, farklı kumaş türleri vb.
• Kalabalıktan ve gürültülü yerlerden hoşlanmaz. Bu sebeple sosyal ortamlardan kaçınabilir.
• Sarılmaktan, öpmekten hoşlanmaz.
• Dikkati dağınıktır.
• Normal sesler, ışıklar, hareketler, kokulardan rahatsızlık duyar.
• Ellerinin kirlenmesinden hoşlanmaz.
• Saç ve tırnak kesiminden rahatsızlık duyar.
• Sürekli stresli veya huzursuz görünür.
• Yemek seçer.
• Değişiklerden rahatsızlık duyar.
• Uyku problemleri yaşar.

Duyu Bütünleme Az Duyarlı Olan Kişiler (Hiposensitive)

• Uyanmakta zorluk çeker.
• Tepkisiz ve yavaş görünüme sahiptir.
• Acı ve diğer insanlardan habersizdir.
• İşitme problemi yoktur ancak işitmiyor gibi görünür.
• Kirlendiğini farketmez.
• Duyusal Arayışı Olan Kişiler:
• Aşırı kıpır kıpır görünür.
• Gürültülü, rahatsız edici sesler çıkarır.
• Tırmanıp atlamaktan hoşlanır veya sürekli bir yerlere çarpar.
• Giysilerini veya parmaklarını ısırma davranışları gösterir.
• Baskın tat ve kokulardan hoşlanır.
• Hareket eden nesneleri izlemekten hoşlanır.
• Duyusal Diskriminasyon Problemleri:
• Kötü el yazısı vardır.
• Giyinme ve yemek yemekte zorlanır.
• Uygunsuz kuvvet kullanır. Örneğin sürekli bir şeyleri yere düşürür.
• Sesin geldiği yönü ayırt etmekte güçlük yaşar.
• Dokunarak nesneleri tanımlamakta zorlanır. Örneğin çantanın içinden bakmadan kalemliğini bulmak.
• Düşeceği yönü belirlemekte, aynı zamanda buna karşı koruyucu reaksiyon oluşturmakta zorlanır.
• İç organlarıyla ilgili yaşadığı problemleri ve problemin yerini tanımlamakta güçlük çeker.

Duyusal Temelli Motor Problemler:

• Yavaş ve koordinasyonsuz görünür. Aynı zamanda beceriksiz, yavaş ve zayıf motor becerileri vardır.
• Görevleri sıralamakta güçlük yaşar. Örneğin şişenin kapağını açmadan suyu içmeye çalışır.
• Zayıf duruşa sahiptir.
• Emekleme, ayakta durma, yürüme, koşma ve zıplamada gecikme görülür.
• Zayıf vücut farkındalığı vardır.
• Hareket zamanlamasında zorluk görülür.
• Kıyafetleri giymek ve katlamakta, aynı zamanda doğru konumlandırmakta güçlük çeker.

Duyu bütünleme terapisinde, değerlendirme sonuçlarına göre uygulanan müdahale programı ile çocukların yaşadıkları duyusal tecrübelerin nörofizyolojik adaptasyonu ve çocuğun duruma uygun adaptif cevap açığa çıkarması sağlanır. Bu sayede çocuk çevresiyle olan sosyal, duygusal ve fiziksel etkileşimini pozitif yönde arttırır.

Erken yaşta değerlendirme ve müdahale, terapinin kilit noktalarından biridir.

Yönetici Fonksiyonlar ve Ergoterapi

Yönetici Fonksiyon

Çalışan bellek, dikkat, esnek düşünme, öz denetimi içeren ve bir aktiviteyi yapmak için kullanılan önemli bilişsel beceriler kümesidir. Yönetici işlevler, kişinin kendi istemli düşünce ve davranışlarını kontrol etmesi amacıyla kullandığı temel bilişsel becerilerin tümünü kapsayan bir kavramdır. Bu becerileri günlük hayatımızı yönetmek, öğrenmek, çalışmak, organize etmek, hedefler belirlemek, plan yapmak, düşünceler arası geçiş yapmak için her gün kullanırız. Kısacası yönetici işlevler kavramını bilişsel işlevler üzerinde bir üst denetim merkezi ve bilişsel işlevleri yöneten ve kontrol eden bir sistem olarak ele alabiliriz.

Yönetici Fonksiyon Gelişimi

Sosyal, duygusal ve bilişsel gelişim, günlük ve akademik öğrenme için çok önemlidir. Erken çocukluk döneminde yönetici işlevlerin temel boyutları gelişmekte ve ileriki yaşlardaki daha karmaşık yönetici işlevler süreçlerinin temelini oluşturmaktadır. Araştırmalar erken dönemdeki yönetici işlevler becerisini, özellikle ileriki matematik ve okuma becerisi açısından önemli bulmaktadır.
Yönetici fonksiyonla ilgili sorunlar, odaklanma, dikkati sürdürme, talimatları takip etme, sıra bekleme, başkalarının düşüncelerini göz önüne alma, öncelik belirleme, aktiviteyi sürdürme gibi bilişsel becerilerde problemler yaşanmasına neden olmaktadır.

Yönetici fonksiyonlar, duygu düzenleme becerisinden duygusal yemeye kadar farklı davranışlarla ilişkili bulunmuştur. Otizmli veya dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda yönetici fonksiyon sorunları da beraberinde görülmektedir. Türkiye’de erken çocukluk döneminde yönetici fonksiyonlar ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde; yönetici işlevler ile problem çözme, planlama, sosyal beceri ve sosyal yeterlilik ve dil gibi alanlar arasında ilişkiler bulunduğu görülmüştür (Taşkın-Gökçe ve Kandır, 2019).

Yönetici fonksiyon becerileri geliştirilebilir. Bu sebeple değerlendirmek ve erken müdahalelerde bulunmak son derece önemlidir.
Dünya Sağlık Örgütü (2007) ve Ergoterapi uygulama çerçeve alanı ve süreci(Amerikan Ergoterapi Derneği, 2014), Yürütücü İşlevleri tüm yaşam alanlarındaki karmaşık amaca yönelik davranışlarla yakından bağlantılı yüksek seviyeli bilişsel işlevler olarak tanımlamaktadır.

Yönetici Fonksiyon Sorunları Olan Bir Çocuğun Hayatında Bir Gün

Yönetici fonksiyon sorunları olan altıncı sınıf öğrencisi Sirius ile tanışın. Bu sorunların olması onun akıllı olmadığı anlamına gelmez.

07.00
Sirius, bir şeyi unuttuğunu biliyor. İşte hatırladı, bugün ki oyun için ayakkabıları. Onları almak için eve koşuyor. Otobüse doğru koşarken bu seferde sırt çantasını evde bırakıyor. Annesinin hazırladığı listeyi hızlıca gözden geçiriyor ve çantasının olmadığını fark ediyor. Ne yazık ki servis kalkmak üzere..
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Organizasyon , çalışma belleğini kullanma

11.00
Sirius’un öğretmeni, “Dün verdiğim okuma ödevi ile ilgili ilk soruya kim cevap vermek ister?” diye soruyor. Sirius, çağrılmayacağını umarak kıvranıyor. Çünkü ödevi not almadı ve eve gittiğinde unutmuştu. Sorulara nasıl cevap vereceğine dair hiçbir fikri yok.
Yürütme işlevi ile ilgili zorluklar: Organizasyon, odaklanma, bellek

13.00
Sirius, izlediği video hakkında çok yüksek sesle ve çok fazla kelimeyle konuşmayı sürdürüyor. Arkadaşlarının sözünü kestiğini ve sinirlendiklerini fark etmiyor.
Yürütme işlevi ile ilgili zorluklar: Ne yaptığını takip etmek, kendi kendini kontrol etmek

15.00
Futbolda Sirius, topu almaya o kadar odaklanmış ki, topu aldığında hangi yöne koşması gerektiğini aklında tutmuyor. Çabucak en yakın kaleye yöneliyor ve nihayetinde topu kendi takımının kalesine atıyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Odağı değiştirme, esnek düşünme

18.00
Sirius, annesi ona televizyonu kapatıp yemek masasını kurmasını üçüncü kez söylediğinde masayı kuruyor. Bittiğini düşündüğünde, küçük kız kardeşi bardakları koymayı unuttuğunu söylüyor. Kız kardeşine öfkelenen ve televizyon programını kaçıran Sirius, çok sinirleniyor ve bağırarak odasına gidiyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Öfke yönetimi, duyguları kontrol altında tutma, göreve başlama

20.00
Sirius, annesi tarafından çok fazla dürtükledikten sonra ödevini yapmak için oturuyor. Ama nereden başlayacağını bilmiyor. Kitap raporunu veya yarına yapılması gereken matematik problemlerini yapmak yerine, önümüzdeki hafta yapılacak bilim raporu için internette gezinirken bir video oyunu oynamak için ara veriyor. Oyun bittiğinde saat çok geç..
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Öncelikleri belirlemek, görevleri başlatmak, zaman yönetimi

22.00
Sirius sonunda kitap raporuna başlıyor. Fakat zihni bir düşünceden diğerine atlamaya devam ediyor. Ne yazacağını bilemiyor ve uyumadan önce kağıda sadece bir cümle yazıyor. Hiçbir şey yapmamış olmasına rağmen kalanını okula giderken serviste yapabileceğini düşünüyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Dikkat etme , görevde kalma, organizasyon

24.00
Yatma zamanı çoktan geçti. Sirius yorgun. Uyumaya çalışıyor ama beynini kapatamıyor. Kitap raporuyla öğretmeni hayal kırıklığına uğrattığı ve yanlış kaleye topu atıp takım arkadaşları tarafından alay edildiği için endişelenmeye devam ediyor.
Yürütme işleviyle ilgili zorluklar: Kaygı, duyguları kontrol altında tutma, self regülasyon

Ergoterapi Müdahalesi

Bazı çocukların yönetici fonksiyon becerilerini öğrenmek için diğerlerinden daha fazla modellemeye ve yardıma ihtiyacı vardır. Ergoterapistler, bu becerilerin gelişimsel süreçle birlikte kazanılması için terapilerde bilişsel yaklaşımlarda kullanır.
Ergoterapistin çocuğunuzla çalışabileceği beceri alanları şunları içerir:

Öz-denetim: Odaklanma, dikkat, uyaranları filtreleme, dürtüleri kontrol etme, baş etme ve sakinleşme becerileri

Problem çözme: Hedef belirleme, plan yapma ve olası senaryoları göz önünde bulundurma, adımları sıralama ve yönergeleri takip etme, organizasyon, hataları tanıma ve düzeltme, öz performansı değerlendirme, bir hedefe ulaşma

Çoklu görev: Birden fazla görevde öncelik verme, hatırlama ve bunlarla çalışma

Esnek düşünme: Yaklaşımı bir göreve dönüştürmek, yeni fikirleri veya stratejileri değerlendirmek, seçimler ve kararlar vermek, sosyal etkileşimi sürdürmek

Elbette her çocuğun farklı olduğu ve yaşadığı problemlerin farklı olabileceği unutulmamalıdır. Ergoterapistler çocuğun zorluk yaşadığı beceri alanlarını belirleme, ilgili stratejileri kullanarak bu becerileri geliştirme ve doğal öğrenme fırsatlarını ortaya çıkarma üzerine çalışmaktadır.